Покатигорошек
* * *
Був собі чоловік да жінка, а у них було два сина і дочка'. От батько посилае
синів орать[[1 - Пахать.]]; вони кажуть: "А хто нам обідать принесе?" Батько
каже: "Дівка". А дівка каже: "Я дороги не знаю". От брати кажуть: "Як зійдеш на
гору, так буде три дороги; на которій дорозі стружки будут лежать, то ти по тій
і йди". Змій бачить, що два брата їдуть і все по дорозі стружки стружуть; він
узяв стружки, позбирав, да кида' по тій дорозі, що до його нори. Мати наварила
обідать і дала дочці нести. Вона вийшла на гору і пішла по тій дорозі, по
которій стружки лежать; дійшла до нори, а змій узяв її да в нору і кинув.
Брати ждали-ждали обіду да й випрягли воли; воли пустили пасти, а сами пішли
додому да й питають матери: "Де ж ваш, мамо, обід?" Мати каже: "Я ж давно вам з
дівкою послала". От вони до самого вечора її ждали: уранці всталі - її нема!
Брати кажуть: "Мабуть її той проклятущий змій узяв!" Вони одяглись[[2 - Оделись
(Ред.).]] да й пішли сестри шукать. Ідуть да ідуть - коли чередник череду[[3 -
Череда - стадо крупного скота; чередник - пастух.]] пасе. Вони поздоровались;
чередник питає: "Куди ви ідете?" Вони кажуть: "До змія - сестри одіймати" - "Як
хочете ви однять од змія сестру, то із'їжте у мене самого більшого вола". Вони
не захотіли да й пішли. Ідуть да ідуть - коли пастух пасе овечки. Вони із ним
поздоровались. Він їх питає: "Куди ві ідете?" - "До змія - сестри одіймать" -
"Коли хочете її однять, то із'їжте у мене самого більшого барана". Вони не
захотіли да й пішли.
Ідуть да ідуть - коли свинар пасе свині. Вони поздоровались. Він їх питає: "Куди
вы ідете?" - "До змія - сестри одіймать". - "Коли хочете її однять, то із'їжте у
мене самого більшого кабана". Вони не захотіли да й пішли. Ідуть да ідуть - аж
змій стоїть коло свого дому. Змій каже: "Здрастуйте! Чого вас сюди бог заніс?" -
"До тебе за сестрою". - "Коли хочете свою сестру узять, так із'їжте дванадцять
волів, дванадцять баранів і дванадцять кабанів". Вони по малесенькому кусочку
із'їли да й більше не захотіли. Він їх узяв да під камень підвернув.
Мати плакала, що нема ні синів, ні дочки'; узяла відра да й пішла по' воду до
колодязя, набрала води да іде - коли горошина котиться по дорозі да й вско'чила
у відро, а вона і не бачила. Прийшла до'дому, виливає воду - коли дивиться:
горошина у відрі; вона узяла да й із'їла, і од тієї горошини уродився син. Дали
йому ім'я Покотигорошко; він росте не по часам, а по минутам. Посідали вечеряти,
Покотигорошко питає: "Чи у вас, мамо, були іще діти?" - "Було у мене двоє синів
і одна дочка'". - "А де ж вони?" - "Змій украв дочку, так сини пішли її шукать;
да нема ні синів, ні дочки".
Він повечеряв, обувся і одівся. "Піду ж і я тепер за ними". Просить коваля:
"Ізроби мені велику булаву". Коваль ізробив йому булаву; Покотигорошко узяв
булаву, заплатив да й пішов. Іде да іде - коли пасе чередник череду. Він із ним
поздоровались; чередник його питає: "Куди ти ідеш?" - "Іду до змія - сестри
одіймать". - "Із'їж у мене самого більшого вола, так одіймеш!" Він із'їв,
подяковав да и пішов. Іде да іде - коли пастух пасе овечки. Покотигорошко із ним
поздоровались; пастух його питає: "Куди ти ідеш?" Він каже: "До змія - сестри
одіймать". - "Із'їж у мене самого більшого барана, так одіймеш!" Він із'їв,
подяковав да й пішов. Іде да іде - коли свинар пасе свині. Покотигорошко із ним
поздоровались; свинар його питає: "Куди ти ідеш?" - "До змія - сестри одіймать".
- "Із'їж у мене самого більшого кабана, так одіймеш!" Він из'їв, подяковав да й
пішов.
Іде да іде - аж стоїть дом змія, і сестра бере коло колодязя воду: "Здрастуй,
сестра!" - каже Покотигорошко. Вона йому: "Який ти мені брат?" Він каже:
"Побачиш, який я тобі брат!" От виходить змій: "А, здрастуй!" - каже.
"Здрастуй!" Змій його питає: "Чого ты прийшов?" - "За сестрою да за браттями". -
"Із'їж дванадцять волів, дванадцять баранів і дванадцять кабанів". Він узяв, всі
поїв. Змій каже: "Молодец! Ну, тепер чи будем биться, чи мириться?" - "Будем
биться! Я з тобою не хо'чу мириться". - "Дми[[4 - Дуй (Ред.).]] ток", - каже
змій. "Дми ти, - каже Покотигорошко, - бо ти в своїм добрі хазяїн, а не я". От
змій як дунув - ток у його став чавунний; а Покотигорошко як дунув - ток у його
став мідний. От Покотигорошко як дав змію булавою, так змій став по коліна в
землі; ударив другий раз - і убив змія. Тоді узяв змія, посік-порубав, на попіл
перевіяв; братів з-під каменя ізвернув, забрав їх і сестру да й пішов додому.
Батько і мати були раді!
* * *
Неўкаторам царстве і неўкаторам гасударстве, на моры-акіяні, на остраве на
Буяні, стаіць дуб зелёны, а пад дубам бык печоны, і ў яго баку нож точоны:
сейчас ножык добываецца - ізволь кушаць! І то яшчэ ні казка, толькі прыказка; а
хто маю казку будзе слухаць, так таму собаль, і куніца, і прыкрасная дзевіца,
сто рублёў на свадзьбу, а пяцьдзесят на прагулянье.
Быў сабе мужык і быў ў яго салам'яны язык ‹?›, і меў ён два сына і адну дочь,
хоця яка стану[[5 - Стан - порода, состояние.]] простага, але неопісанной
красоты. Айцец і маць былі дастаточны; паработа'лі яны свае хлебопашество сваім
парадком во времені, і іх айцец гаворыць сынам: "Дзеці! Не нада спадзевацца[[6 -
Надеяться.]] на гэта, што есць, ні спадзевацца на гэта, што зроблена, а нада шчэ
прызапасіцца: пущай будзе!"
Адпраўляюцца яны ў чужое панство на хлебопашество і бяруць хлеба на тры дні.
"Кагда вы тот хлеб з'ядзіце, вам сястра прынясець больш". А ім было ідці так, як
бы цераз Горадзілоўскі лес. Сястра і гаворыць ім, што я не буду знаць, куда
несці вам есці. Старшы брат гаворыць: "Мы будзем для цябе дарогу адзначаць,
будзем салому трусіць[[7 - Рассыпать, сорить.]], - па гэтай дарозе просто к нам
прыдзеш". І яны пашлі і дарогу адзначылі; а ў том лесе быў глаўны змей і тые
разгаворы слыхаў и переслаў дарогу ў свой дварец.
Як вышло тры дні, адпраўляецца яна к ным з абедом; пашла яна і прыходзіць просто
ў змеіны дварец, пацерала[[8 - Потеряла.]] пуць-дарогу і гаворыць: "Куды я
зайшла?" Выходзіць к ёй сямігаловай змей і гаворыць: "Пайдзі, пайдзі сюда,
умница! Я цябе даўно дажыдаў, я до цябе даўно дабіраўся; ну як ты харошага айца
і мацяры, яны цябе трымалі[[9 - Держали.]] пад бальшым надзором, і я не мог до
цябе дабіцца. Я бы не сматреў, што ты простага роду, я бы табою не брезгаваў,
даўно была бы мая... а уж цяпер іменно мая! Забывай айца і маць, бо ты уже іх
відзець не будзеш; а ў мяне будзеш ты ўсем давольна".
Брацця яё пахали тры дні, і не стало ім піщы; яны бросілі пахаць і прыходзяць
дамой і з вяликаю гразою к айцу і мацяры: "Адчаго вы не прыслалі піщы?" Айцец
гаворыць, што вам сястра панесла такого-то дні. Яны гавораць к айцу: "Кагда ёй
ужо няма, то і не будзе!" - "Я пайду, - сказаў адзін, - сваю сястру шукаць[[10 -
Искать.]]; хоць жызнь сваю палажу, а пайду шукаць". Айцец гаворыць: "Не йдзі,
сынок, бо сваю жызнь кончыш, а ёй ужо не увідзіш". А ён гаворыць: "Пайду!" І
прыходзіць ён к гэтаму самаму змею і відзіць яну на дварэ. Яна яму гаворыць:
"Зачім ты сюда прышоў? Ты сваю галаву паложыш. Я цяпер няшчасная, я цяпер не
твая сястра, а ты не мой брат! Папалася я ў катаржны рукі". Брат гаворыць:
"Пущай же я здзесь пагібну, абы[[11 - Только бы.]] я на цябе насматреўся". Яна
яму гаворыць: "Пастой ты здзесь; а я пайду спрашу, што ён скажэ, што ты прышоў ў
госці".
Прыходзіць яна к змею ў спальню: "Што бы ты, душенька, дзелаў, каб мой старшы
брат ў госці прышоў?" Ён гаворыць: "За госця прыняў бы". Яна вышла і уводзіць
яго ў горніцу; он устаёць із койкі сваей і зачаў годоваць[[12 - Кормить,
потчевать.]] яго, як добрый чалавек. "Ступай, жонка, прынясі жалезного бобу і
жалезного хлеба... Ну, кушай, швагер!"[[13 - Шурин и зять (нем. Schwager)]] Узяў
яму у'резаў хлеба; ён узяў хлеба і зёрнушко бобу, падзяржаў і палажыў. Змей
гаворыць: "Верно ты, швагер, сыт, бо ты гардзыш[[14 - Брезгаешь.]] маім хлебом і
солью. Пайдзем же цяпер пасмотрым: ці ты багачэ, ці я?"
І павёў яго па ўсем харомам, і есць у яго ўсякого добра відімо і невідімо! Павёў
яго ў конюшню к лошадзям, і стоіць у яго дванаццаць жарабцоў, і ўсякой жарабец
на дванаццаць цяпоў прыкован. "Ну что, швагер, ты багачэ ілі я?" Ён яму
атвечаець: "У мяне того трэцяй долі няма, што ў швагра". - "Ну, пайдзі же за
мною; я цябе пакажу штуку". І прыводзіць яго к калодзі - чатыры сажні талщыны, а
дванаццаць дліны. "Ці відзіш ты, швагре, тую калоду?" Ён яму гаворыць: "Віджу".
- "Еслі ты яну без тапара парубаеш, а без агню спаліш, так пайдзеш дамой". А ён
гаворыць: "Хоць сейчас ты мяне парубі, а я гэтаго не зраблю". - "Кагда ж ты
гэтаго не здзелаеш, полно цябе сюда хадзіць дураку-мужыку, салам'яному языку; а
ты за мною пабратаўся! Калі ты мне брат, то і свыня сястра! Ты не толькі за мною
рэчі гаворыць, не доўжен на мяне глазом пасматрець; бо ты не достоін сюда
хадзіць і мой дом пакасціць!" І ўбіў яго і глазы выняў, ўложыў ў чарапок, а яго
ўзяў за воласы і павесіў на бельцы[[15 - На балке.]].
Цяпер і другой брат тоже пашоў шукаць сваей сястры і нашоў яну на дварэ ў змея.
Яна яму гаворыць: "Ах, брат! Уб'ёць ён і цябе так, як першаго". - "Пущай уб'ёць,
абы я з табою відзеўся!" - "Пастой же тут; я пайду запытаюся, што ён скажэ?" І
прыходзіць яна к змею ў спальню. Ён устаёць із сваей койкі: "Што скажэшь, жонка?
Віжу я твой усердный від і пакорнае ліцо". - "Ах, мілый мой муж! Што бы ты
рабіў, каб втарой мой брат ў госці прышоў?" - "Што б я рабіў? За госця прыняў
бы". Яна гаворыць: "Можэ прынялі б яго так, як першага?" - "Я першаго ўбіў, бо
ён за мною грубіў, не ўмеў за мною честно абхадзіцца. Пущай прыходзіць, гэтаго я
прыму",
Яна выходзіць на двор і гаворыць брату: "Пакорно абхадзісь!" - "Давай, жонка, -
гаворыць змей, - жалезного бобу і жалезного хлеба". Яна прыносіць поўхлеба і
чашку бобу. "Бо старшы твой брат недаволен быў, то можэ мало было; возьмі гэта,
а прынесі больш". А госць і ў рукі не ўзяў, гаворыць: "Пакорнейше благадару,
швагер, бо я есць не хачу". - "Пайдзем же мы, швагре, пасмотрым на маё багацтва:
ці ты багачэ, ці я?" І павёў яго по ўсем сваім харомам, і відзіць ён, што змей
багат, багат незлічымо![[16 - Несчетно (Ред.).]]. Прыводзіць яго змей ў сваю
багатырскую канюшню: стаіць дванаццаць жаробцоў, і каждая лошадзь на дванаццаць
цяпоў прыкована. Ён гаворыць змею, што у мяне трэцяй долі таго няма. "Ну, пайдзі
ж, я табе пакажу штуку!" І паказаў яму калоду чатыры сажені талщыны, а
дванаццаць дліны, і гаворыць: "Відзішь ты тую калоду? Еслі ты без тапара яну
парубаеш, без агня спаліш, то пайдзеш дадому, а не то - будзеш вісець з братом".
Швагер яму сказаў: "Хоць сейчас убій, а не зраблю гэтага!" Тада змей яго убіў,
вмесця воласы звязаў і цераз бельку перакінуў.
Прыходзіць ён у сваі палаты і відзіць жонку ў бальшой таске і ў жалобе. "Ах,
мужу ты мой, мужу, што ты мне зрабіў? Братоў ўбіў; я не маю больше ні роду, ні
племені, толькі айца і маць. Предай і мяне злой смерці, пущай не буду жыць!" -
"Нет, мілая! Я табе таго не здзелаю; а калі б дастаў айця і маць, то і іх ўбіў
бы: то б ты ні об ком не думала і весе'льшая была б! Пущай же яны живуць і
клоцця жуюць, а мы хлеб, бо ў іх нет".
Пашла матка по' ваду; ўзяўшы ведра і набраўшы вады, ідзець дадому і вельмі
плачэ, і думаець яна сабе усерднымі думкамі: "Ах, боже мой! Чаго я цяпер
даждалася на старасці". Ўзяў гасподь яё усердное ўздыханіе, і ўдруг відзіць яна:
каціцца гароховае зёрнушко. Яна думаець сабе: "Гэта дар божый!" Узяла яго і
з'ела. З гэтаго зёрнушка ўдруг завязаўся ў яё рабёнак, і, вынасіўшы свае время,
дажідаець, што доўжен ён нарадзіцца на сей свет. Вот палягли спаць, і ў самое
паўночнае время на ўтіхомірыі[[17 - Когда настала совершенная тишина.]] гласіць
у яё брюхе чалавечаскім голасам: "Не сподзевайсе[[18 - Не надейся.]] мяне,
маманька, ў скорае время, бо я защытнік буду вам і добрым людзям". Панасіла яго
шчэ несколькі врэмені, і раждаецца ён на сей свет і расцёць не па гадам, а па
часам, як пшоннае цесто на дрожджах: і пестуюцца и цэлуюцца з ім, як не нада
лучше, і даюць яго ў школу: каторые учылісе гадов по тры-чатыры, а ён узнаў ў
адзін год, і не стало яму граматы. Прыходзіць ён з учыліща к айцу і мацярі: "Ну,
татанька і маманька, благатворыце маіх учытелей, бо уж мне хадзіць в учыліще
поўно. Я, благадара бога, знаю больше іх. І прошу вас з усем усердіем сказаць
мне праўду: какой я у вас есць? Чы я раждзён первый, чы паследній?" Яны
гавораць: "Ах, сыну наш мілы, ты ў нас паследній", - і сказали яму па істіннай
праўдзе, што ў яго было' два брата і сястра. "А гдзе ж яны дзеліся? Калі
памерлі, то я не супратіўнік богу, а калі што зрабілосе от худых людзей, то я
магу ўзыскаць". Яны яму гавораць: "Ах, сыну наш мілы! Як же ты уйдзеш і нас пры
старасці, древніх людзей, бросіш? Хто нас да смерці даховаець?"[[19 - Dochova'
(ховать) - сохранить, соблюсти, сберечь.]] Ён ім гаворыць: "Чый вы прежде ели
хлеб, той вас будзе хараніць! Бо мяне вы не ўдзержыце, мяне людзі даўно ждуць.
Ну, маманька і татанька, лажымся спаць: утро мудрэней вечара; дасць бог дзень,
дасць бог і піщу".
Поўтру ён устаў, ўмыўся і богу памаліўся і на ўсе чатыры стораны пакланіўся.
"Пазвольце, - баіць, - мне перад паходам пагуляць". Ну, пашоў сабе на ўлицу
гуляць, і находзіць ён шпільку, і прыносіць к айцу і мацяры. Гаворыць ён айцу:
"На' цябе гэта жалезо, несі до каваля[[20 - Кузнеца.]] і здзелай мне булаву
сяміпудаву". Айцец яму славесно не гаворыць, а толькі ў думке думаець: "Даў мне
гасподь дзеціще не так, як людзям; я ж давёў яго да средственнаго разуму, а ён
цяпер із мяне кпіць!"[[21 - Шутит, насмехается.]] Можэць лі то быці, штобы з
шпількі была булава сяміпудава". Айцец, імеўшы бальшую сумму - залатую,
сярэбраную и бумажную манету, паехаў ў горад, купіў жалеза сем пудоў и даў
кавалю дзелаць булаву. Здзелалі яму булаву сяміпудаву і прывозяць дадому.
Пакацігарошак выходзіць з горніцы, бяроць сваю булаву сяміпудаву, і слышыць
нябесны штурм[[22 - Шум, буря, гроза (Sturm).]], і пущаець яну за аблакі. І
прыходзіць ён ў сваю горніцу: "Матка, на ў мяне ў галаве паіщы перад паходам, а
то мяне бруд[[23 - Польск. brud - нечистота, гадость; здесь - вши.]] заесць, бо
я млад юноша..."
Вод, ўстаўшы із маткіных кален, выходзіць ён на двор і відзіць нябесны тучы.
Упаў ён да сырой зямлі правым ухам і, ўстаўшы, клічець свайго айца: "Бацька,
падзі сюды, сматры, што шуме і гудзе, мая булава да землі ідзе". Паставіў ён
калено проціў сваей булавы; ударыла яго булава па калені і пераламалася папалам.
Ён рассердіўся на свайго айца: "Ну, айцец, адчаго ты мне не здзелаў булавы з
гэтаго жалеза, што я табе даў; а калі б ты здзелаў, то яна не сламілась бы,
толькі сагнулась бы! На ж табе гэта самае жалезо, ступай дзелай; свайго не
прыкладай". Кавалі ўкінулі жалезо ў агонь і зачалі малатамі біць і цянуць і
здзелалі булаву сяміпудаву; шчэ асталася.
Бяроць Пакацігарошак сваю булаву сяміпудаву і атпраўляецца ў пуць, ў чыстую
дарогу, і прыходзіць ён к гэтаму самаму змею сямігаловаму, гдзе находзяцца яго
браты' і сястра. Выходзіць яна к яму наўстрэчу: ён з ней здароўкаецца і
гаворыць: "Здрастуй, мілая і радная сястра!" Яна атвечаець: "Какой ты мне брат!"
І ён падае'ць ей айца і мацяры рукапісаніе, што ён есць радной яё брат. "Пастой
же ты, браціц, здзесь, а я пайду спрашу, што змей на ответ скажэ". Пыходзіць яна
ў яго багатырскаю спальню; змей у ёй спрашываець: "Ах, жонка, ты да мяне не з
вясёлым відом ідзеш!" - "Я прышла до цябе, мой мужу, што мой самый меньшый брат
прышоў ў госці". - "Аж у цябе не было больше братоў, як толькі два". - "Ён
раждзён без мяне".
Зараз змей ўстаёць і бяроць валшэбніцкую кнігу, смотрыць і мовіць да жаны: "Ну,
жонка, шчэ будзе ў цябе брат!.. Калі ён безвременно ўродзуўсе, я з ім
разгаварываць мало буду, ступай, прызаві яго". Пакацігарошак ўходзіць да яго ў
комнату: "Здрастуй, швагер!" - "Але ты шчэ млад, бо ў цябе мацярыно малако на
губах не засохло! Калі б цябе маць вынасіла (шчэ) дзевяць дзён, дзевяць часоў і
дзевяць мінут, то б ты мой супратіўнік быў; але пагасті..." І становіць яму
жалезнае крэсла. Як ён на крэсле сеў, крэсла і трэснуло. "А што, швагер, ў лясу
жывёш, а ў цябе крэсла худые; ай лі нет ў цябе плотникаў харошых, штоб крэсла
здзелалі пакрепчэ?" Змей думаець сабе: "Верно я папаўся ў добрые клещы!.. Ну,
давай, жана, нам напітков і наедков".
Прыносіць яна решато жалезного бобу і жалезного хлеба. "Ізволь кушаць, швагер!"
- "Благадару, швагер! - гаворыць Пакацігарошак. - Я без ўсякой прозьбы буду
кушаць, так як у свайго, бо з паходу я есці хачу". І стаў есць умесці з ім; тот
з'есць хлеба кусок, а гэтот з'есць два. "Даволен лі ты, швагер, у мяне?" -
"Даволен, не даволен - калі больше няма!" - "Ну, пайдзём, швагер, пасмотрым на
мае багацтво: ці ты багачэ, ці я?" І павёў яго по ўсём сваём добре. "Як табе
здаецца: у цябе большэ ілі ў мяне?" - "Я не багат, але і ў цябе няма нічаго!" Ён
гаворыць: "Ты, швагре, за мною грубыш!.. Ну пайдзі же, я табе пакажу штуку".
І прыводзіць яго к гэтай самай калодзе, куда і братоў прыводзіў, каторая чатыры
сажні талщыны, а дванаццать сажон дліны. "Кагда ты яну без тапара парубаеш, а
без агню спаліш, так пайдзёш дамой, а не так - будзеш там, гдзе і браты!" - "Не
сердзісь, дай мне дзело кончыць!" - сказаў Пакацігарошак і ўзяў мізінным пальцом
таркануў[[24 - Толкнул, тронул.]] сію калоду, так яна ў мелкіе друзгі[[25 -
Щепки.]] паляцела, а як дмухнуў[[26 - Дунул.]] - попел стаў, аж не было! "Ну
што? Я сваё дзело споўніў!" - "Пайдзём цяпер паборымся: ці ты сільнее, ці я?"
Пакацігарошак гаворыць яму: "Дай руку, я падзержу, - папробуемсе так: хто
сільнее!" А змей гаворыць: "Гдзе табе, малакасосу, за руку мяне браць!" Ён кажэ:
"Усё едінственно нам пабіцца". - "Ну, - гаворыць змей, - на' табе руку". І
схвацілісе яны за рукі і як здавілі дружка дружку, Пакацігарошкава рука толькі
пасінела, а змеіная рука за всемі пальцамі асталася у Пакацігарошка. "Адначе я
тым не даволен", - гаворыць змей, і як дмухнуў - зрабіў медны ток. А
Пакацігарошак як дмухнуў - зрабіў сярэбраны ток.
І схвацілісе яны бароцца. Як дмухнуў змей - ўбіў Пакацігарошка ў сярэбраны ток,
а Пакацігарошак як дмухнуў - ўбіў змея ў медны ток адразу па калена. Змей як
дмухнуў другой раз - ўбіў Пакацігарошка па калена, а Пакацігарошак як дмухнуў
другой раз - так ўбіў змея па пояс. Змей гаворыць: "Пастой, швагер, аддыхнём!" -
"Шчэ ні очень патамілісь, - каже Пакацігарошак, - я з паходу, да і то не
ўмарыўся". Змей да яго гаворыць: "Відно, швагер, я ў цябе пагіб!" Пакацігарошак
кажэ: "Бо я за тым прышоў". - "Астаў мне сколькі-нябуць жызні, - просіць яго
змей, - і бярі сабе залатаю, сярэбраную і бамажную маю казна, сколькі угодна". -
"Я бы аставіў табе жызні на сколькі-нябуць, але ты мяне для первага случаю
абезчесціў, назваў малакасосам: то мне очень цяжало знясці. Нет табе пращенія!
Больш з табою і гаворыць не хачу". Змей, ўпаўшы ў вяліку злобу, распусціў сваю
кроў па ўсем сваім жылам, даў прастор сваім рыцівым[[27 - Ретивым.]] плячам і
ўдаріў Пакацігарошка і ўбіў яго па пояс. "Ну што, нацешыўся, швагер?" - гаворыць
Пакацігарошак. - "Да поўно мне з табою шуткі шуціць! Бо я дурак перад табою,
доўго балую; даўно бы нада цябе прыбраць". Як ударіў яго Пакацігарошак трэцій
раз, ўбіў яго па самаю шыю ў медны ток і бяроць ён сваю булаву сяміпудаву і
кончыў яму жызнь да, ўзяўшы змея, замазаў яго завсем ў медны ток.
І пашоў Пакацігарошак у багатырскаю канюшню, гдзе стаялі багатырскіе жарабцы;
ўзяўшы перваго жарабца за хвост, ён здернуў із яго тулуном[[28 - Тулун - мешок
без разреза из содранной с какого-либо животного кожи.]] шкуру, выпатрашыў яго і
сам у гэтае тулобіще ўлез. Прылятая крук[[29 - Черный ворон.]] з кручанятами і
началі есць, ён адно кручаня і злавіў за на'гу, і гэты воран стаў чалавечаскім
голасам гаворыць: "Хто ў том тулобіще есць - акажысь!" - "Я, Пакацігарошак".
Крук яму гаворыць: "Што ты ад мяне жалаеш?" - "Што я ад цябе жалаю? Прыстаў мне
цялющай і жывущай вады, а калі не даставіш, то сколькі вас есць - усе
пагібніце".
Тагда крук, узяўшы пузыркі, паляцеў за трыдзевяць зямель у дзесятае царство,
іншае гасударство, і дастаў вады з-под вялікай стражы і прыносіць Пакацігарошку.
Палучыўшы сію ваду, Пакацігарошак для вернасці ўзяў яго дзіця за обе нагі і
разарваў папалам. "Я цяпер увераю[[30 - Проверю.]], ці верная то вада?" Ён адною
вадою памачыў, стало кручаня цело, а другою памачыў, і кручаня аджыло[[31 -
Ожило.]]; стаў благадарыць і пусціў яму дзіця. Цяпер ён прыходзіць к сваім
братам і ўзяў памачыў іх цялющаю вадою, і сталі яны целы, а другою памачыў -
сталі жывы. І прыводзіць ён іх да сястры. "Ну, сястра і браццы, бярыте залатую,
сярэбраную і бумажную казну, сколькі вам угодна, і несіце дадому". І пашлі яны
ўсе ўчатвяром.
Вод браты, войшо'ўшы ў лес, і прывязалі Пакацігарошка к дубу. "Браццы, што вы
робіце нада мною?" - "Какой ты нам брат? У нас брата не было і не будзе". Ён,
адпусціўшы іх ад сабе на небальшое расстаянье і ўзяўшы сабе велікое злобіе,
выкруціў дуб з корнем і павалок за імі. Выходзіць ён із лесу і, ўвідзіўшы свой
дом, свае жыцельство, прыходзіць дамой і крыкнуў на айца і маць: "Ізвольце вам
дроў!" - "Ідзі, сынок, ў хату".
Ён гаворыць: "Я баюсь! Калі ў лесе хацелі мяне зпотребіць[[32 - Истребить.]]; то
ў хаці тым лучше. Пращайце, айцец і маці, браццы і сястра! Жывіце сабе з богам!"
Пашоў ён назад; шоў-шоў, і пападаецца яму наўстрэчу Вернігара. "Здрастуй, брат
Пакацігарошак! Куды ідзеш, куды пуць-дарогу дзержыш?" А Пакацігарошак спрашывая
ў яго: "Хто ты есць такой?" Ён яму атвечая: "Я есць сільнамагущы багатыр
Вернігара". - "Ці хочэш быці маім таварыщам?" - гаворыць Пакацігарошак. А ён:
"Можна, хачу табе служыць". І пашлі яны ўмесці. Шлі-шлі, а пападаецца ім
наўстрэчу сільнамагущы багатыр Вернідуб. "Здрастуйце, браццы!" - "Здаров!"[[33 -
Здорово!]] - "Какіе вы людзі есць?" - спрашывая Вернідуб. "Пакацігарошак і
Вернігара". - "Куды ж вы ідзеце?" - "Мы ідзем у такой-то горад. Змей людзей
выедая; то ідзем яго біць". - "Ці нельзя мне к вам у таварыщы прыстаць?" -
"Можна!" - гаворыць Пакацігарошак.
І прыходзяць яны ў горад являюцца цару. "Какіе вы людзі есць?" - "Мы
сільнамагущы багатыры". - "Ці ня можна вам сей горад защыціць? Унадзіўся[[34 -
Повадился.]] змей і губіць многа народу; трэба яго пабедзіць!" - "На што ж мы
называемся сільнамагущы багатыры, штоб яго ня пабедзілі?" Прыходзіць самая
поўнач, і пашлі яны пад каліновы мост, на огненну рэку. Вод прыходзіць
шэстіглавы змей і астанавіўся над мастом, і сейчас конь заржаў, сокаў[[35 -
Сокол.]] защабетау, а хорт[[36 - Борзая собака.]] заскімліў[[37 - Завыл.]]. Ён
коня ў лоб: "Ты, чортаво стерво, не ржы, а ты, сокаў, не щабечы, а ты, хорт, не
скімлі! Бо тут есць Пакацігарошак. Ну, - гаворыць, - выхадзі, Пакацігарошак!
Лібо будзем біцца, лібо міріцца". Гаворыць Пакацігарошак: "Ні за тым добры
маладзец ходзіць, штоб міріцца, толькі за тым, штоб біцца". І началі яны
стражацсь[[38 - Сражаться.]]: Пакацігарошак з таварыщами сваімі збілі утраіх[[39
- Втроем.]] зме'ю па галаве. Змей, відзеўшы, што, верно, трэба яму пагінуць,
гаворыць: "Ну, браццы, толькі Пакацігарошак мне мешаець, я бы з вамі двумя
ўправіўсе!" Вод яны шчэ сталі стражацсь і пабедзілі[[40 - Посбивали.]] паследніе
голавы, каня змеінага ўзялі ў стайню[[41 - В конюшню.]], сокала' ў клетку, а
хорта ў псарню; а Пакацігарошак узяў, павырезываў языкі за всех шэсці галов і
палажыў сабе ў карман, а тулобіще скацілі ў огненную рэку.
Прыходзяць яны к цару, і Пакацігарошак прыносіць яму языкі для імянной праўды.
Цар іх благадарыць: "Віджу, што вы есць сільнамагущы багатыры і защытнікі горада
і ўсего народа! Што вам угодна піць і есць, бярыця ўсякіе напіткі і наедкі
безденежно і безпошлінно". І з радосці ударіў ён публикацию па ўсему гораду,
штоб былі аткрытые ўсе трахтіры, кабакі і малые карчмы для сільнамагущых
багатыроў. Вод яны хадзілі паўсюду, пілі, гулялі, прахлаждаліся і разнымі
славамі забаўляліся.
Прыходзіць ноч, і ў самую поўнач ідуць яны пад каліновы мост, на огненную рэку,
і ўдруг падходзіць сяміглавы змей. Сейчас конь заржаў, сокаў защабетаў, хорт
заскімліў. Змей сейчас каня ў лоб: "Ты, чортаво стерво, не ржы, ты, сокаў, не
щабечы, а ты, хорт, не скімлі! Бо тут есць Пакацігарошак. Ну, - гаворыць ён, -
вылазь, Пакацігарошак! Лібо будзем біцца, лібо міріцца". - "Ні за тым добры
маладзец ходзіць, штобы міріцца, толькі за тым, штобы біцца!" І началі яны
стражацсь, збілі багатыры змею шэсць галоў; сядмая зосталася. Змей гаворыць:
"Дай-ка аддыхнем!" А Пакацігарошак гаворыць: "Не дажыдай, каб я табе аддыхаць
даў!" Сталі яны апяць стражацсь, збіў ён і паследняю галаву, павырезываў языкі і
палажыў ў карман, а тулобіще бросіў ў огненную рэку. Прыходзіць к цару і
прыносіць языкі для імянной праўды.
У трэці раз тож паўночно ідуць яны к каліноваму масту' і к огненной рэке; ўдруг
падходзіць к ім дзевяціглавы змей. Сейчас конь заржаў, сокаў защабетаў, а хорт
заскімліў. Змей каня ў лоб: "Ты, чортаво стерво, не ржы, ты, сокаў, не щабечы, а
ты, хорт, не скімлі! Бо тут есць Пакацігарошак. А ну, вылазь, Пакацігарошак!
Лібо будзем біцца, лібо міріцца". Пакацігарошак гаворыць: "Ні за тым добры
маладзец ходзіць, штобы міріцца, толькі за тым, штобы біцца!" І сталі яны
стражацсь, і збілі багатыры восім галоў, дзевятая зосталася.
Пакацігарошак гаворыць: "Дай-ка аддыхнем, нечыстая сіла!" Яна гаворыць: "Аддыхай
- не аддыхай, а са мною не свладзееш; ты і братоў маіх пабедзіў абманом, не
сілаю". Пакацігарошак ні столькі ваюець, как думаець, як бы змея абмануць;
адначэ і здумал, і гаворыць: "Да шчэ вашага брата многа есці іззаді - ўсех
прыбяру!" Удруг яна аглянулася, а ён і дзевятаю галаву зняў, павырезываў языкі,
палажыў сабе ў карман, а тулобіще ў огненную рэку бросіў. Прыходзяць яны к цару.
Цар гаворыць: "Благодару вас, сільнамагущы багатыры! Жывице сабе з богом і з
радосцю і смеласцю і бярыця, сколькі вам нужна, золота, сярэбра і бумажнай
манеты".
После сёго ўсе тры змеіные жаны сашліся ў адно место і ўкладываюць между сабою
савет[[42 - Уговариваются.]]. "Адкудава яны ўзялісь, што нашых мужоў пабілі? Ну,
жэнщыны мы не будзем, еслі не звядём іх з свету!" То меньшая гаворыць: "Ну,
сястрыцы! Пайдзем мы па бальшой дарозе, куда яны будуць ідці. Я зраблюся
прыкраснаю койкаю, і яны, ўтаміўшыся, як сядуць на койке, то ўсем трём будзе
смерць!" А другая гаворыць к ёй: "Кады ты ім нічаго не зробіш, то я зраблюся
яблынькаю над бальшою дарогаю, і як стануць яны ка мне падходзіць - во'зьме іх
прыятны запах, а як папробуюць тых яблак, то ўсем будзе смерць!"
Вот пад'язджаюць багатыры к прыкраснай койке; Пакацігарошак махнуў по ней
наўхрест саблею - дак і палілася кроў! Пад'язджаюць яны к яблыньке. "Брат
Пакацігарошак, дай-ка з'едім па яблычку", - гавораць багатыры, а ён кажэ: "Кады
можна, браццы, так з'едім, а кады неможна, так дальш паедзім". Выймая ён саблю і
махнуў яблыньку наўхрест, і палілася ўдруг кроў. Паспешаець за імі трэцяя змея і
пусціла сваю пасць ад землі да неба. Відзіць Пакацігарошак, што ім каратко
прыходзіцца; как спасцісь? Аглядаецца ён і увидаў, што яна на яго напіраець, і
бросіў ёй тры кані ў рот. Паляцела змея да сіня мора ваду піці, а яны ўшлі
дальш.
Наганяець яна абратно; відзіць ён, што яна блізко, і бросіў ёй ў рот тры сокалы.
Апяць змея до сіняго мора паляцела ваду піць, а яны ўшлі дальш. Аглядываецца
Пакацігарошак, змея апяць яго наганяець, і відзіць ён сваю неустойку, ўзяў да
бросіў ей тры хорты ў рот.
Апяць яна да сіняго мора паляцела ваду піць; пакудава напілась, яны шчэ дальше
ўшлі. Аглядываецца ён і візіць, што апяць яна даганяець; Пакацігарошак, узяўшы
абоіх таварыщей, і ўбросіў ў рот. Змея паляцела да сіняго мора ваду піць, а ён
дальш. Даганяець яна апяць; ён аглядываецца, відзіць, што недалеко, і гаворыць:
"Госпаді, сахрані мяне і спасі маю душу!" І відзіць ён уперед сабе жалезны
завод, і ўпадаець[[43 - Вбегает, вваливается.]] у гэту кузніцу. Кузнецы гавораць
да яго: "Што, чужостранны чалавек, так абрабеў?" - "Пачтеннейшые гаспада!
Сахраніце мяне ад нечыстай сілы і спасіце маю душу". Яны, ўзяўше, кузню заперлі
наглухо. "Аддайце маё!" - гаворыць змея. Вот кузнецы гавораць ёй: "Праліжы
жалезны дзверы, а мы яго табе на язык паложым".
Яна пралізала дзверы і язык ў средзіну ўсадзіла. Кузнецы ўзялі ўтраіх гарачымі
клещамі за язык і гавораць: "Ступай, чужостранны чалавек! Што хочеш, з нею
рабі". Ён выходзіць на двор і давай змею біць, і пабіў на ёй шкуру да касцей, а
косці да мазгоў, і ўзяў яну з усем тулобіщом закапаў на сем сажон глубіны. Вод
ён і цяпер жывець, да клочче жуёць, а мы хлеб, бо ў яго нет! І я там быў, мед-
віно піў; па барадзе цякло, а ў губе ня было.
